Xuquuqda haweenka iyo doorkooda. Qaybtii 6aad.

Xaqa iyo doorka Hooyada:
Lama hayo taariikhda diin ama nidaam kale oo u tix-geliyay hooyada sida ay diinta Islaamku u tix-gelisay, iyadoo u aqoonsan inay tahay xubinta ugu mudan in loo sama-falo, isla markaana leh xaqa ugu badan ee aan qofna gudi karin. maxaa yeelay, hooyadu waxay soo martaa dhibaatooyin badan oo ay kala kulanto calool-ku-qaadida, sidista, hawsha iyo xanuunka dhigitaanka ama foosha iyo barbaarinta ilmo kasta.
Abwaanka weyn ee Maxamed Ibraahin Warsame-Hadraawi- oo in badan ka gabyay hooyada iyo doorkeeda ayaa tixdiisa “Anuun baa hooyadaa ah” waxa uu ku soo qaataa siday ugu dhabar-adaygaan hooyooyinku dhibta hooyanimada iyo hawleheeda, wax uu yidhi isagoo ku hal-qabsanaya hooyo la hadlaysa wiilkii ay dhashay:

Calooshu intay ku hoysey
Hiyigu ku baxnaaninaayey
Horraadka intaad jaqsiisay
Dhabtaydu intay ku haysey
Intaad huwanayd taftayda
Hobeeya hobey hobeyda
Intaan dusha kuugu heesay
Intaan hanad kuugu yeedhay
Hawraaraha kugu ammaanay
Intaan hubin kuu xambaaray
Dartaa u hoggaansanaaday
Hadhuubada aan ku siiyey
Habniin adigoo ku diidey
Intaan hambo kuu daboolay
Hammuun iyo gaajo qaatay
Adoo haqab-beel ku seexday
Intaan hurdo kuu illaaway
Ilaashay hareerahaaga

Diinta Islaamku waxay aad u adkeysay isla markaana ku dardaaarantay, xaqdhawrida iyo u sama-falida waalidka gaar ahaan hooyada, iyadoo aayado badani ka hadleen xaqa waalidka iyo dhibaatooyinka ay la kulanto hooyadu, sidaa darteed xaqa hooyada ayaa aad looga adkeeyay ka aabaha, sida ku cad suuratu Luqmaan-aayada 14aad- iyo suuratul Axqaaf-aayada 15aad- u sama-falka waalidku waxa uu ku derajo xigaa caabudida Ilaahay.
Xadiisyada ku soo arooray xaqa hooyadu aad bay u badan yihiin, waxanse ka soo qaadanaynaa dhawr ay ka mid yihiin:
Nin ayaa u yimid Nebiga-csw- isaga oo weydiinaya," yaa iigu mudan dadka inaan u sama-falo?" Nebigu-csw- waxa uu ugu jawaabay," Hooyadaa", ninkii waxa uu hadana weydiiyay "yaa ku xiga?" Nebigu-csw- waxa uu ku jawaabay "Hooyadaa", ninkii waxa uu mar labaad ku celiyay "yaa ku xiga?" Nebiguna waxa uu ugu jawaabay,"Hooyadaa", ninkii mar sadexaad ayuu ku celiyay " yaa ku xiga?" markaas ayuu Nebigu ugu jawaabay "Aaabahaa".

Nin ayaa ku dawaafayay Kacbada isagoo dusha ku sida hooyadii oo uu dawaafsiinayo, markaas ayuu Nebiga weydiiyay "Rasuulkii Ilaahayow, ma guday xaqeedii?", Nebigu waxa uu ugu jawaabay " maya, xataa maad gudin mid ka mid aha hinqashooyinkeedii". xadiiskanina waxa uu cadeynayaa in inta waalid loo sama-falaa aanay marna waxba ka gudayn xaqa uu kaa mudan yahay, ee aynu ka garan karayno culayskisa inta aayado iyo axaadiis ka hadlay. Sidoo kale ayaa Abwaan Careys Ciise gabaygiisii “Hooyadu waa lama huraan”, uu ku lahaa”

Hantida aad leedihiyo
Wixii aad haabataa
Haddii loo siiyo hibo
Abaalkood lama helee
Hooyadu waa lama huraan

Nin ayaa isna u yimid Nebiga isagoo ku yidhi, "Rasuul Allow, waxaan rabaa inaan ka qayb qaato duulimaadyada Islaamka, markaa waxaan u socdaa inaad ila taliso". Nebigu waxa uu ninkii weydiiyay inay nooshahay hooyadii, ninkii waxa uu ku jawaabay, "haa", dabadeed Nebigu waxa uu ku yidhi, "u sama fal hooyadaa, Jannadu waxay hoos taalaa lugaheeda.

U sama falka hooyada waxaan uga jeednaa wanaajinta la dhaqankeeda, xaq-dharkeeda, u furfurnaanta iyo u debecsananaanteeda, ku adeecideeda wixii aan ahayn macsiyo- ama denbi- iyo la socodsiinta iyo weydiisashada ogolaansheheeda dhamaan hawlaha aad ku kacayso, xataa hadii aad u baxayso Jihaad, waa inaad ogolaansho ka heshaa.

Waxyaabaha aadka u layaabka leh waxa ka mid ah, in diinteenu Islaamku ay ina farayso in loo sma-falo hooyada, xataa hadoo hooyadu tahay mid aan haysan diinta Islaamka, isagoo Nebigu-csw- faray Asmaa Bint Abubakar inayu sama-fasho isla markaana si fiican u xudhiidhiso hooyadeed oo aan ahayn Msuslimad.

Islaamku si uu u ilaaliyo hooyannimada xaqeeda iyo dareenkeedaba, waxa uu cadeeyay in hooyada la furay ay xaq u leedahay haynta iyo xananaynta ilmeheeda, ayna ka mudan tahay iyadu aaabaha dhalay ilnahaasi, sida ay dhigayaan qisooyinkani:
Sida uu werinayo Cabdilahi bin Cumar bin Caas-rc- gabadh ayaa u timid Nebiga-csw- iyadoo ku doodaysa in inankeedii ay dhashay, ee ay caloosha ku qaaday, ee naas nuujisay, uu aabihii oo iyada furay rabo inuu ka qaato. Nebigu-csw- waxa uu ugu jawaabay,”adigaa ku xaq leh inta aanad guursan”.
Sidoo kalea ayaa Cumar Bin Khadaab-rc- waxa uu furay xaaskisii Ansaariyadda ahayd ee u dhashay wiilkiisii Caasim. Maalin maalmaha ka mid ah ayaa Cumar uu kula kulmay suuq ku yaala meel u dhaxaysa Madiina iyo Quba, iyadoo wadata inankeediina. Cumar waxa uu isku dayay inuu ka qaato wiilkiisa, waanu ka qaatay, kadib wiilkii yaraa waa uu ooyay, waxaanu ku yidhi,”Aniga ayaa kaa mudan wilkayga”. Markii ay ku murmeen ayaa waxa la iskula tagay Abuubakar, si uu ukala xukumo. Abuubakar waxa uu go’aamiyay in wiilka ay xaq u leedahay hooyadii, waxaanu u sheegay Cumar in gurigeeda iyo gogosheeduba ay uga fican yihiin wiilka, inta uu korayo ee u gaadhayo heer uu kala dooran karo.

Hooyadu waxa ay leedahay xaqa ugu badan ee qof leeyahay, mana banaana in lagu kaco fal aanay raali ka ahayn, xataa hadii uu qofku dan u arkayo falkaa. Tusaale ahaan, hadii ay hooyo ka dalbato wiilkeeda inuu furo xaaskiisa oo uu jeclaa, waaa inuu furaa isagoo tix-gelinaya hooyadii, door-bidayana raali-ahaanteeda. Xadiis uu werinayay Abu Dardaa’ ayaa waxa ka hadlaya nin weydinaya waxa la gudboon, kadib markii hooyadii weydiisatay inuu furo gabadhiisa oo uu aad u jeclaa. Waxa uu kula taliyay inuu iska furo, madaama ay adeecidda hooyadu ka horeyso wax walba, uuna Nebiga ka maqlay isagoo ka hadlaya xaqa waalidka.

Xuquuqda haweenka iyo doorkooda. Qaybtii 5aad.

Ilaalinta Islaamka ee haweenka.
Diinteena Islaamku waxay tix-gelisaa dhedignama gabadha, waxaanay u aqoonsan tahay inay tahay waax dhamaystiraysa ninka, sida uu ninkuba u dhamasytirayo gabadha. Ilaahay(SW) wuu habeeyay khalqigiisa, waxaanu u jideeyay inay ahaadaan lamaaneyaal (pairs), si ay isku dhamastiraan, waxaana lamaaneyaashan lagu arkaa dhirta iyo xayawaanka oo u nool qaab lab iyo dhedig ah, sidoo kale ayaa in badan oo ma-noolaha ahi ay ugu jiraan hab laba danab-charges- mid togan(positive charge) iyo mid taban(negative charge), si looga faa’iidaysto iyagoo wada jira.
Sidoo kale ayaa gabadha loo sameeyay qaab iyo astaamo ay ku soo jiidan karto lamaaneheeda ninka ah, iyadoo labadaba uu Rabbi ku abuuray hammo iyo hamuun uu midiba u qabo la noolaanshaha iyo helitaanka ka kale, si ay u tarmaan, una waaro jiritaanka aadamuhu.
Diinta Islaamkuna waxay aad uga soo hor-jeedaa wax kasta oo ka hor-imanaya jidkan ama keenaya isku darsan iyo is dhex-gal ragga iyo dumarka ah, waayo gabadhu maaha nin, lakin waa qayb dhamaystiraysa ninka iyana u baahan in la dhamystiro. Sidaa daraadeed ayaa loo baneeyay guurka oo ah aasaaska qoyska, iyadoo dhamaan diimihii soo degay ay ka midaysnaayeen mamnuucida sinada iyo falalka kale ee foosha xun, iyadoo la ilaalinayo ragga iyo dumarkaba, lagana dheeraanayo fitnada iyo wax kasta oo bulshada dhabar-jebinaya.

Halka uu Islaamku ka taagan yahay dumarka waxaynu ku soo koobi karnaa dhowr arrimood:
• Islaamku wuxuu ilaalinayaa haweenka si ay u noqdaan ilo naxariiseed, debedsanaan iyo quruxeed. Sidaa darteed ayaa dumarka waxa loo baneeyay waxyaabo laga xaaran yeelay ragga si ay ugu kordhiyaan quruxdooda, sida isku qurxinta iyo qaadashada dahadbka. Sidoo kale ayaa iyadana laga mamnuucay inay isku ekaysiiso ragga dhinaca dhar-qaadashada, codka, socodka iyo dhaqankaba, iyadoo axaadiis soo aroortay lagu nacdalay gabadha isku ekaysiisaysa ragga iyo ninka isku ekaysiiya gabadha, waxa laga digayayna ay ahayd isku milanka hawlahooda gaarka ah iyo dhibta ka imanaysa.
• Islaamku wuxuu ilaaliyay gabadha, waxaanuku dhamaystiray ragga, iyadoo ragga lagu waajibiyay inay quudiyaan isla markaana u dhamaystiraan baahiyaheeda aasaasiga ah, sida cuntada, hu’ga iyo hoygeedaba. Waxa xilkeeda la saaray aabeheed, saygeeda, walaalkeed, inankeeda iyo hadba ragga kii ugu dhaw, waxaana laga ilaaliyay inay baahi darteed u dhex-gasho is xagxagashada suuqa, sida ay yeesho gabadha reer galbeed ee aan haysan wiil, waalid iyo walaal daryeela toona, ee qabanaysa hawl kasta oo loo diro, qiima kasta ha lahaatee.
• Islaamku wuxuu ilaalinayaa dabeecada iyo xishoodka gabadha, iyadoo la tix-gelinayo dhowsoonaanteeda lagana horjoogo halisaha ka iman kara xumaanta gacmaha u heelan helitaankeeda.

Si loo fuliyo arrimahan, isla markaana loo ilaaliyo loona gaadho hadafka ah helitaanka hooyo dhowrsoon oo soo saarta bulsho waxtar leh, diinteenu waxay ku waajibisay dumarka waxyaalaha soo soda.
 Inay qabsato indheheeada, ilaalisana dhowrsoonaanteeda iyo nadaafadeeda, sida ku xusan suuratul Nuur-31.
 Inay xishooto oo qarsato quruxdeeda iyo jidhkeeda, wixii aan ahyn marka ay la joogto ninkeeda iyo inta muxrimka u ah.
 Inay ka dheeraato la keli-noqoshada ragga ajnebiga ka ah, iyo dhex-galkooda, isagoo Nebigu(nnkha) ku lahaa xadiis laga soo weriyay saxaabiga Cabdilahi Ibn Cabaas “Yaanu la keliyoon nin gabadj, yaanay safrina gabadhu hadii aanu muxrim la socon”.
 Inay wanaajiso weedheheeda, hadalkeeda iyo socodkeedaba. Maaha hadalkeedu ceeb iyo cawro toona, lakin waa inay ku hadashaa wax fiican.
 Inay ka fogaato is-qurxinta jaahiliga ah iyo marsashada cadarka ay ula baxayso dibedaha ka durugsan gurigeeda si aanay dareen ugu abuurin ragga ajnebiga ah.

Xukunadan dhamaan waxa Rabbi si cad ugu sheegay Suuratul Nuur-aayadda 31aad-waxaanay xukunadani faa’iido weyn u leeyihiin bulshada guud ahaan gaar ahaan haweenka, waxaan ka mid aha faa’iidooyinkan:
• Ka ilaalinta haweenka ee miciyaha ugaadhsatada u heelan waxyeelayntooda.
• Ilaalinta xishoodka iyo dhowrsoonaanta haweenka iyadoo looga digayo ka leexashada jidka toosan.
• Ilaalinta karaamadeeda iyo nasabkeeda lagana hor-joogo waxkasta oo hoos udhigaya sumcadeeda.
• Ilaalinta gabadhu waa ilaalinta ninka, iyadoo laga hor-joogsaday falalkii xumaa ee uu kukici lahaa oo dhan.
• Samayska qoysas wanaagsan oo laga dheereeyay sababaha kala tagga iyo burburka qoyska.
• Dhawrida ragga iyo dumarka, iyo samayska qoysas wanaagsani waxay hordhac u yihiin hanaqaadka bulsho horumarsan.

Xuquuqda Haweenka iyo Doorkooda. Qaybtii 4aad.

5. Xilalka garsoorka iyo siyaasadda.
Culimo badan- sida Imam Abuu Xaniifah- ayaa waxa ay qabaa in gabadhu ay ka gar-niqi karto isla markaana xukummi karto meelaha ay banaan tahay inay markhaati ka noqoto oo dhan, iyadoo culimo kale oo badanina ay ku khilaafeen.Laakiin banaynta arrintani macneheedu maaha waajibin iyo daruuri ay xukun ridayso gabadhu mar kasta, laakiin waa iyadoo arrinka loo eegayo maslaxadda gabadha, ta qoyska, ta bulshada iyo ta Islaamka guud ahaan. waayo abuurka gabadha, dabeecadeeda sal-fududaydka iyo hab-dhiskeeda ficiltanka ama caadifadda ku dhisan ayaan u ogolaanayn inay ka qar-naqdo xukunada xuduuda iyo qisaasta la fulinayo. Xadka sinada oo kale dumarka inay markhaati ka noqdaan waxa loogu diiday adkaanta ay adag tahay inay si faahfaahsan u sharaxdo waxa ay aragtay, xishoodkeeda daradeeed, sidoo kale way adkaanaysaa inay dhagaysato kiisaska noocan oo kale ah, isla markaana ka gar-naqdo.

Marka ay noqoto xilalka siyaasada, waxaynu ognahay loolanka badan ee ka jira masraxyada siyaasada, iyo is-eedaynta iyo xifaaltanka guud ee ka dhexeeya xubnaha ku jira hawshaa. Sidaa daraadeed dumarka dabeecadoodu uma saamaxayso dhex-orodka arrinkan, waxaana haboon in ay ku dhawrsoonaadaan guryahooda iyo wixii kale ee danta guud ee umadda ah, si ay uga nabad galaan is-xagxagashada siyaasada. Dhinaca kale, diin ahaan iyo dhaqan soomaali ahaanba dumarka waxay leeyihiin tix-gelin iyo mudnaan gaar ah, inta ay hablaha yihiin ee ay ku hoos jiraan gacanta waalidkood iyo inta ay hooyooyinka yihiin ee ay ku hoos-jiraan gacanta raggooda, iyadoo mar kasta lagu dagaalami jiray hir-gelinta arrintan, oo ay gabdhuhu hormood ka ahaayeen waxyaabaha inta ugu badan lagu dagaalamo. Hadaba soo dhex-galida barnaamijyada siyaasada ee dumarku waa arrin ku cusub dunida Muslinka ah, gaar ahaan geyigeena soomliyeed, waxaana inta badan dhidibada u taagaya oo saamayn iyo gacan weynba ku leh fikrado reer Galbeed, kadib markii ay ogaadeen in dhinaca dumarka looga soo dhici karayo dadyowga ku abtirsada diinta Islaamka, iyagoo ku soo dhuumanaya waxa ay ugu yeedhaan hay’adaha u dooda xuquuqda aadamaha..
Fikirka noocan ahi waa mid aan midha- dhal ahayn isla markaana ay ku hungoobeen dadyowgii haystay, waxaanay dareemeen khasaaraha ay leedahay inanta iyo hooyada u ban-baxaysa suuqyada iyo masraxyada siyaasada, kadib marka laga kaxeeyo xarumahoodii dabeecadda iyo diintuba u ogolayd, sida guryaha, goobaha waxbarashada, cibaadada iyo goobaha caafimaadka oo ay abdikood ka soo qayb qaadan jireen.

Inanta iyo hooyada u soo baxay masraxyada siyaasada labaduba waxay gabeen hawshii ay u hayeen bulshada, isla markaana waxay ka talaabsadeen milgihii suubanaa ee dhowrida dumarka, iyo ilaalinta karaamadooda. Marka aad weydiiso in badan oo ka mid ah dumarka u sacaba-tumaya talooyinka iyo fikradaha reer Galbeedka, hadii ninka iyo gabadha labaduba dibada u baxaan oo shaqo tagaan waa ayo cidda daryeelaysa isla markaasina ka warhaynaysa ubadka? Waxa ay jawaab ka dhigaan in lahelayo hablo ku shaqeeya haynta iyo korinta caruurta, lakin caqliga saxda ahi waxa uu ku siinayaa waxay tahay, hadiiba ay gabadh kale ka shaqaynayso gurigaaga, waxa cad inaanay guulaysan fikradii qaloocday ee la inoo yeedhinayay ee ahayd sinnaanta ragga iyo dumarka, iyo ka soo saarida guryaha, maadaama hawshii dhabta ahayd ee dumarka ay fulinayaan uun dumar kale.

Waxyaabaha ka dhashay fikradan waxa weeyi, ta koowaad, in shaqada dumarka farqiga u dhexeeyaa aad u weynaado, iyaga oo kala raacaya laba shaqo oo labaduba aan midna sax ahayn- midi waa la loolanka ragga oo gurigeedii iyo ubadkeediiba wey gabtay, ta kalena in kastoo ay duruufi sabab u tahay hadana ubad aanay wax xidhiidh ah lahayn iyo guri shisheeye ayay u hoyatay. Arrinka labaad ee ka dhashay fikradani waa iyadoo ubadkii iyo waalidkii-gaar ahaan hooyadii- aanay jirayn xidhiidhkoodii xoogga lahaa ee ku salaysnaa maxabadda iyo is-jacaylka waalidnimo, waayo ilmuhu inta uu yar yahay waxa uu dadka ugu jecel yahay waa hooyadii oo uu dareemayo naxariisteeda iyo jacaylkeeda, islamarkaana hooyada ayaa ilmaha ku beerta xidhiidhka jaceyl ee aabihii, sidaa daraadeed ilmaha waayay hayntii iyo habidii hooyada wey yar tahay intuu dareemayo naxariista waalidka, waxaana ka dhasha caasi waalidnimo iyo waxyaabaha kale ee foosha xun ee ka dhex dhaca dadyowgaa aan haysan diinteena Islaamka. Inkastoo aanay bulshadeenu weli dareemin cidhibta iyo khasaaraha fikradaha galbeedka-arrinka oo innagu cusub aawadeed- hadana hooyada kaga mashquushay ilmaheeda hawlo aan daruuriba ahayn, ayaa waxa badanaaba ay la kulmaan in iyagana marka ay da’noqdaan ay ubadkoodu ka mashquulaan, isla markaana u diraan meelaha lagu xanaaneeyo dadka waaweyn ee hawl-gabka ah.
Halka aynu ku sugan nahay iyo derajada aynu taagan nahay inteeda badan waa wax aynu ka dhaxalnay awowyaasheen iyo dadkii inaga horeeyay, lakin mustaqbalka iyo halkaynu ku socono iyo weliba in kamid ah xaadirka iyo halkaynu joognaa, waa wax gacanteena ku jira. Sidaa daraadeed, waa inaynu ka digtoonaanaa halisaha ay innaga badbaadiyeen waalidiinteen, waana inaynu guntiga u xidhanaa sidii aynu uga faa’iidaysan lahayn fursadaha aan gacanta loo qaadin ee horumarineed. Waxaad moodaa in intii la is lahaa dhaafa halkii ay ina gaadhiiyeen intii inaga horaysay inaynu u socono dhinaca kale, inagoo dhex galnay halisaha ay soo dhaafeen dadkeenii hore, sida u dhaga nuglaanta dadyowga aan Islaamka ahayn.

Xuquuqda Haweenka iyo Doorkooda. qaybtii 3aad.

2. dhaxalka ninka iyo dhaxalka gabadha:
marka laga hadlayo dhaxalka wiilka iyo ka gabadha waxa ugu badan ee laga hadlaa waa saamiga wiil iy gabadh walaalo ahi ay ka helaan hantida aabohood ka dhintay. Gabadhu waxay ka helaysaa xoolahaa aabeheed saami ah hantida inanku helo nuskeed, si uu inanku u helo hanti u dhiganta saami laba hablood, sida ku cad Suratul Nisaa-11. Waxa cad in qaybtani ay salka ku hayso xilka iyo masuuliyada maaliyadeed ee saaran ninka, iyo sida aanay gabadha xil maaliyadeed marnaba u saarnayn qoorteeda, xataa hadii ay haysato hanti badan oo u gaar ah. hadii uu dhinto aabe, oo uu ifka kaga tago wiil iyo gabadh, wiilku wuu guursanayaa, wuxuu bixinayaa meher iyo waxyaabihii kale ee ku lug leh dhisida guriga, marka uu aqal-galana wuxuu bixinayaa biilka iyo baahida kale ee guriga, halka gabadha ay walaalaha yihiin la guursanayo oo ay qaadanayso meher, marka lala aqal-galana saygeeda ayaa lagu waajibiyay nafaqaynteeda iyo biilinteeda, haba ahaato tu maal badan haysata e.
Tusaale ahaan, aabaha ka tagay $15,000,inanku wuxuu helayaa $10,000, halka ay inantuna ka helayso $5,000. inanku markuu guursado oo uu bixiyo meher iyo hadiyado ku dhaw qiime ahaan $2,500 wuxuu saamigii uu helay ku dhacayaa $7,500, halka walaashii marka la guursado ee ay hesho meher iyo hadiyado u dhiganta tii uu walaalkeed bixiyay uu gaadhayo saamigeedu $7,500, waxaanay la mid noqonaysaa saamigii walaalked. Markaa kadib, ninka waxa saaran quudinta xaaskiisa, caruurtiisa, waalidiintii inta ka nool iyo walaalihiisa yaryar, halka aanay gabadhu waxba ka bixinayn marka laga tago waxay iyadu sadaqad ula baxayso.
Dhinaca kale, saamiga ragga iyo dumarka ee dhaxalku maaha mid joogto ah ama jaan-go’an, mararka qaar ayaa saamiga dumarku la mid yahay ka ragga, sida dhaxalka labada waalid ay dhaxlayaan wiilkooda aan waxba dhalin, iyagoo helaya saami isku mid ah-hal meel ka lix meelood- ama 1/6, maadaama labada waalid baahidoodu isku xidhan tahay. Sidoo kale wiilka iyo gabadhu waxay helayaan saami isku mid ah marka ay dhaxlayaan walaalkood dhinaca hooyo ah, oo aan ka tagin waalid iyo ubad midna, waxaanay qaadayaan hal meel ka lix meelood. Saamigan isku midka ahi wuxuu dhacaa dhaxalka meelo dhawr ah.
Mararka qaarkood waxa dhaca in gabadhu hesho saami ka badan ka ninka, tusaale ahaan, gabadha hantideeda uga tagtay saygeeda, hooyadeed, laba wiil oo ay walaalo yihiin iyo inan ay xagga hooyo oo kaliya ka walaalo yihiin, labada wiil waxay isku helayaan saami u dhigma ka ay heshay gabadhdu -1/6.
Inta badan waxa la soo qaataa qodobkaa labada walaalaha-wiilka iyo gabadha- ah maadaama ay fududahay in dumarka intooda badan loogu celceliyo, ilaa ay qaar u qaataan in xaq ay lahaayeen ka maqan yahay, isla markaana la hoos-mariyay ragga. Qaadashada fikaradanina waxay keenaysaa in qofku aanu ku qancin oo uu saluugo qaybta Ilaahay u qoondeeyay iyo saamigii uu u qaybiyay nimcadiisaba.

3. Magta
In kasta oo aanay jirin aayad Quraan ah oo dhinaca magta ku kala saaraysa ragga iyo haweenku, haddana waxa jira xadiisyo dhowr ah oo ka hadlaya arrinkan, haba la isku khilaafo saxiixnimada iyo silsilada xadiiska e. xadiisyadaa waxa ugu saxsan xadiis laga wariyay saxaabiga weyn ee Mucaad bin Jabal, oo uu leeyahay, “Magta gabadhu waa magta ninka nuskeed”. Maadaama khilaaf ka yimid saxiixnimada xadiiskan, culimada siyaabo kala duwan ayay u xukumeen masaladan, culimada qaar waxay sheegeen in xataa saxiixnimada xadiiskani uu sheegayo uun ijtihaad uu la yimid saxaabigaasi maadaama aanu ka sugin Nebiga-NNKH- waanay banaan tahay in la qaato iyo in kaleba. Culimada qaar ayaa qaba in ay ragga iyo dumarku ka siman yihiin dhinaca magta, mar hadii qofnimadoodii ay isku mid tahay, ku xad-gudubka mid loo geystaana uu keenayo Qisaas iyo cadaabka Alle oo u danbeeya danbiilaha falka geystay. Sidoo kale hadii gabadha loo dilo si aan ula kas ahayn ama gef ah waxa la raacayaa xukunkii marka ninka lagu dilo ula kas la’aan.
Sida raajixa ah ama ay culimada inta badan isla ogolaadeen waa in magta gabadhu tahay ta ninka nuskeed, iyadoo la tix-raacayo xukunadii a fuliyeen in badan oo asxaabta ka mid ahi, sida Cumar bin Khadaab iyo Cali bin Abiidaalib -RC. Waa marka hore e magtu maaha qiimaha qofka la dilay- nin iyo gabadh toona, Ilaahay agtiisana, aad bay u culus tahay dilka loo geysto qof islaam ahi. Magtu waa samirsiin iyo dhaqaale-kab lagu raali-galinayo ehelkii qofka la dilay, si ay uga soo kabtaan waayida xubin ka mid ahayd. Waa tan labaad e kala-soocidani waxay salka ku haysaa doorka mid kasta oo ragga iyo dumarka ahi uu ku lahaa bulshada dhexdeeda, mar hadii doorka ninku uu ahaa soo xeraynta maaliyadda qoyska, maqnaastiisuna ay keenayso dhabar-jab ku yimaada ishii dhaqaalaha ee qoyska, qiimaha kabka dhaqaalaha qoyska uu niku ka baxay wuu ka badnaanayaa, ka la siinayo qoys ay gabadhi ka baxday.
4. Gacan-sarraynta:
Gacan-sarraynta waxaan uga jeednaa maamulka iyo lahaanshaha awoodda fulineed ee qoyska.Ilaahay-SW- ragga ayuu siiyay gacan-saraynta iyo maamulka qoyska, sida ku xusan Suuratul Nisaa-34- waxaana u sabab ah laba arrimood oo midkood Rabbi u hibeeyay ragga midna ay kasbadeen.
• Ragga Ilaahay wuxuu ku manaystay awoodda rogrogida arrimaha iyo u kuur galidooda inta aanu qaadan go’aan, iyo u dhaqanka si degan oo uu ka fikiro cidhibta talaabooyinka uu ku kacayo. Halka dumarku ay leeyihiin habdhis sal-fudud oo si caadifadaysan ula ficiltama dhamaan waxyaabaha soo food-saara.
• Ninku waa aasaasaha ugu horeeya ee qoyska, isaga ayaana bixinaya dhaqaalaha looga baahdo marka la dhisayo qoyska sida meherka. Ninku waa maal-geliyaha guud ee hawlaha qoyska. Sidaa darteed burburka qoysku mar kasta waa burburkiisa isaga ayaana qaadaya masuuliyada, waana inuu kun jeer ka fikiraa inta aanu qaadan go’aan khasaare ku ah oo baabi’inaya qoyskiisa.

xuquuqda haweenka iyo doorkooda. qaybtii 2aad.

Qofnimada Gabadha
Diinta Islaamku waxay soo baxday iyadoo dadka qaar ay inkireen qofnimada gabadha, qaar ay ka shakiyeen, qaarna ay u aqoonsadeen inay ka mid tahay dadka, laakin ay hadana ku qeexeen inay tahay makhluuq loo abuuray u shaqaynta ninka. Waxyaabaha uu la yimid Islaamku waxay ahaayeen maamuusida haweenka, xaqiijinta qofnimadeeda, mudnaanshaha ay mudan tahay masuuliyad, abaal-marin iyo gelitaanka jannada hadii ay fuliso waajibaadkeeda. Islaamku wuxuu ku qeexay gabadha inay tahay qof maamuusan oo leh mid la mid ah xuquuqda uu leeyahay ninku.maadaama ay yihiin laba laamood oo geed kaliya ku yaal, ama laba walaal oo leh aabbo kaliya iyo hooyo kaliya, kuwaasoo ah Aadan iyo Xaawa.

Ragga iyo dumarku waxay ka siman yihiin waxyaabo badan oo ay ka mid yihiin, asalka ay kasoo jeedaan, dabeecadaha guud ee Bani-Aadamka, waajibaadka, masuuliyadda, abaal-marinta iyo halkay ku danbaynayso cidhibtoodu. Ninka iyo gabadha, mid waliba sida uu u fuliyo masuuliyadda saaran ayuu abaal-marinteeda uga helayaa Ilaahay agtiisa iyadoo aan loo kala saarin jinsigooda, ee ay yihiin addoomo Ilaahay, sida ku cad Suuratul-Aal cimraan-195, iyo Suuratu Nisaa’-124.
Islaamku wuxuu waajib ka dhigay ragga iyo dumarka labaduba inay wax bartaan isla markaana raadsadaan aqoonta.

Dhinaca maaliyadda, Islaamku wuxuu buriyay fikrado badan oo ay qabeen dadkii waagaa noolaa, iyadoo gabadha loo diidanaa inay xoolo yeelato, iyo inay cid dhaxasho labadaba. Islaamku wuxuu u ogolaaday gabadha inay xoolo yeelan karto, isla markaana leedahay xaqa dardaaranka iyo dhaxalka. Gabadhu Islaamka dhexdiisa waxay heshay xaq ay wax ku iibin karto, iibsan karto, kirayn karto, hibayn karto,ergisan karto, ergisi karto, sadaqad la bixi karto iyo xaqa ay maalkeeda ku deeqi karto. Sidoo kale ayaa gabadhu u heshay xaq ay ku difaacdo maalkeeda sida ay u difaacayso nafteeda.
Sinnaanta guud kasokow, Islaamku ragga iyo dumarka wuu u kala gaar yeelay mid walba shaqadiisa, masuuliyadda saran iyo doorka uu ku leeyahay bulshada dhexdeeda, dumarku waa warshada soo saarta jiilal tayo leh oo la higsado, sidaa daraadeed, ayaa ragga loo dul-saaray ilaalinta, dhaqaalaynta iyo nafaqaynta xaaskiisa, ubadkiisa, gabdhaha ay walaalaha yihiin iyo waalidkiiba, iyadoo aanay dumarka intaa midna la wadaagin marka laga tago duruufo gaar ah oo aalaaba ay yar tahay intay dhacdaa, sida haddii la waayo ninka oo kale.

Xikmada ka danbasa kala saarida ragga iyo dumarka xukunada qaarkood:
Su’aasha in badan la is- weydiiyo ayaa ah hadii uu Islaamku qiray inay gabadhu la siman tahay ninka, maxaa keenay in la doorbido ragga marar gooni ah iyo xaalado gaar ah. Sida markhaatiga, dhaxalka, magta, hawsha aqalka iyo maamulida dawladda?
Sida dhabta ah kala saarida labka iyo dhedigga ee xukunadani maaha in jinsiga raggu ka maamuus badan yahay-Ilaahay agtiisa- ka dumarka, waayo waxa Ilaahay loogu kala dhow yahay sida loo kala cibaado badan yahay, lab iyo dhedigba. Kala soocidan waxa sal u ah shaqada ay u kala gaar yihiin iyadoo la tix-raacayo sifada ay u abuuran yihiin.

• Markhaatiga ninka iyo markhaatiga gabadha
  Sida ku cad aayadaha u danbeeya Suuratul Baqara- Aayadda is-daymaynta- marka la kala qoranayo daynta arkaanta loo baahan yahay ee xusan waa, daymeeye, daymaysne, qo u kala qora (nootaayo), iyo laba markhaati oo caadiliin ah ragna ah.hadii la waayo rag, markhaatiga ninku wuxuu u dhigmayaa laba dumar ah markhaatiyadood si hadii a midkood ilowdo ay ta kale u xusuusiso. Tan macneheedu maaha daciifnimo dumar, iyo liidasho ay ka hooseeyaan qofnimadedu ka ragga, lakin waa iyadoo loo eegayo abuurkeeda iyo takhasuskeedashaqo. Sida aynu ogsoonahay, qof kastaa wuxuu awood weyn oo xusuuseed ku leeyahay goobaha iyo arrimaha uu inta badan ku dhex sugan yahay, waxaanu xasuustiisu ku yar tahay waxyaalaha aanu inta badan faraha kula jirin. Nidaamka ganacsiga iyo xidhiidhka maaliyadeed ee dadka ka dhexeeya maaha mid u dabacsan abuurka dumarka, dhex-galka hawshanina maaha mid inta badan loogu tala-galay dumarka, marka laga reebo marar yar oo ay duruufi sabab u tahay. Sida daraadeed, inta badan dumarku way kaga xusuus yar yihiin ragga waxyaabaha aanay inta badan la wadaagin ragga, sida ragguba ay uga xasuus yar yihiin dumarka dhinaca hawlaha guud ee guriga. Markaa waxa cad in xusuusta (memory) dumarku ay ka hoosayso ta ragga dhinaca ganacsiga iyo xidhiidhka maaliyadeed ee u dhexeeya bulshada, sida ay xusayso Aayadaasi iyadoo laga cabsi qabo inay illowdo waayo hawleheeda ayaa ka badan isla markaana aan wax xidhiidh ah la lahayn hawlahaa ganacsiga iyo is-daymaynta. Sida ay qabaan culimada qaarkood haddii arrinta dayntu uu dhex-marayo haween soo galay ganacsigan isla markaana in badan ku dhex-jira, waxa dhici karta in ay iyaga dhexdoodu markhaati isku noqdaan, laakiin taasina waa naadir iyo fara-ku-tiris.
  Culimadu waxay isku raaceeen, in dumarka aan markhaati laga dhigan karin qisaasta iyo xuduudaha marka la fulinayo, iyadoo laga durkinayo gabadha inay dhex-gasho meelo xad-gudub, iyo fagaareyaal lagu galay dhagar iyo cadowtooyo. Tani waxa u sabab ah iyadoo aanay gabadha dabaeecadeedu marna u saamaxayn, waa marka hore e inay aragto intii loo baahnaa xad-gudubka dhacay, iyo ta labaad oo ah in xataa hadii ay dhacdo inay aragto aanay xaakinka ama qaadiga iyo umadda horteeda ka sheegi karayn wixii ay aragtay iyo sidii ay wax u dhacayeen. Tusaale ahaan, fulinta xadka sinada, way adag tahay in xataa ragga arkay laba ruux oo falkii samaynayaa ay buuxiyaan heerka looga baahan yahay inay markhaati ka noqdaan xadgudubkaa. Gabadhana inta badan marka ay la kulanto falalka foosha xun, waxa lagu yaqaan in ay indhaha qabsato oo qaylido iskagana cararto goobtaa ay wax ka dhaceen. Hadiiba ay dhacdo in ay si kadis ah ula kulanto falkana waxa ku adag cadayntiisa iyo sharaxiisa.
  Waxa jira meelo u gaar ah dumarka sida dugsiyo, xarumo caafimaad, iyo gobo kaleba, kuwaasi oo ah meelo ka caaggan ragga. Hadii ay dhacdo in meelahaa u gaarka ah ay ka dhacdo danbi iyo xad-gudub, waxa xoogga la saarayaa markhaatigooda, maadaama aanay caqli-gal ahayn in markhaati rag shardi lagaga dhigo meel aan ragga waxba ka ogayn.
  
  

Xuquuqda Haweenka iyo Doorkooda.qaybtii 1aad.

XUQUUQDA HAWEENKA IYO DOORKOODA.
Hordhac.

Kuma galo adduunyada

Ninna goonni-socodkoo

Marwo garasho dheer baa

Ninka raga u gudinoo

Iyadaa guddoonkiyo

Gadh-hayaa naftaadiyo

Gaadiidka reerkiyo

Gurgurshaaga noqotoo

Arrin kula gorfaysee

Haddaan gaari kula jirin

Illayn noloshu guul ma leh

Hadraawi

Waxa aan muran ku jirin in haweenku yihiin laf-dhabarta iyo udub-dhexaadka bulsho kasta, ha noqoto buslhadaasi mid garawsata xaqiiqadaa ama mid aan fahmin e, bulshana waxa ay ka hormartaa kuwa kale ee la faca ah kolba sida ay u qadariso una dhamaystirto dhamaan xuquuqda xubin kasta oo ka mid ah. Haweenku waa bulshada badhkeed (nuskeed), mana aha bulsho inay fudaydsato badhkeed, ama dhalliisho, ama dulmido, ama buriso xuquuqda ay mudan yihiin. Iyadoo ay aqoonyahanada islaamka qaar ku macneeyeen inay haweenku yihiin bulshada badhkeed, tiro ahaan lakiin saamayntoodu ay ka balaadhan tahay ta ragga ama bulshada inteeda kale.
Haweenku waa dugsi (school), haddii si fiican loo dhiso dugsigaasina waxa uu soo saarayaa jiil waxtar leh, oo anfacaya dhamaan qayabaha kala duwan ee bulshadaasi, isla markaasina ka taga raadad dhaxal-gal ah oo ay hiigsadaan jiilalka ka danbeeya. Sidaa darteed ayaa hogaamiyayaasha, culimada diinta iyo aqoonyahanaduba ay mudnaan badan u siiyaan barbaarinta gabdhaha, iyo arrimaha haweenka, ilaa inta ay, noqonayso xubinta mudan in la karaameeyo oo la maamuuso, laga ilaalinayo xad-gudubyada iyo dulmiga, loona hirgalianyo heitaanaka xaqa waxbarasho, shaqo iyo guur ee ay ku leedahay bulshada dhexdeeda.
Diinteena Islaamka waxay ka badbaadisay dumarka dulmigii iyo xadgudubyadii lagula kici jiray iyo sidoo kale fikradihii laga aaminsanaa haweenka. Islaamka ka hor, dhaqanadii carbeed iyo kuwii kale ee waayadaa jirayba waxay ahaayeen kuwa dumarka aad u duudsiyay xuquuqdii ay lahaayeen, xataa xaqa ay u leedahay inay noolaato, iyadoo aad loo sharaysan jiray dhalashada inanta, waxaana ay aasi jireen iyadoo nool. Waxa mararka qaar loo kala iibsan jiray sida badeecadaha iyadoo la dafirsan yahay xataa qofnimadeeda iyo shaqsiyadeeda. Mid ka mid ah aabayaashii carbeed ee noolaa wakhtigaasi jahligu baahsanaa ayaa sida taariikhdu dhigayso loo sheegay in xaaskiisii umushay gabadh, waxa uu ku calaacalay isagoo murugaysan in aanay wax faa’iido ah lahayn, waxa kaliya ee ay kartaana tahay qaylada iyo oohinta xilliyada loo baahan yahay in seefta la qaato, sama-falkeeduna yahay tuugo ay xoolaha aabeheed iyo ka saygeedaba xaddo.
Islaamku wuxuu hor istaagay dhamaan dahaqanadii lidiga ku ahaa dumarka, wuxuu qiray qofnimadooda, wuxuu siiyay xuquuq la mid ah ta uu ninku leeyahay, wuxuu ka dhigay qof karaamaysan, wuxuu ragga iyo dumarka mid walba saaray mas’uuliyad guud iyo mid gaar ah, oo lagula xisaabtami doono mid waliba fulinta waajibkiisa, waxaana gabadha loo aqoonsaday inay tahay laf-dhabrta bulshada. Fulinta iyo dhaqan-gelinta arrintanina waxay sababtay horumarkii laxaadka lahaa ee ay ku talaabsatay dunida muslimku.

Ku dayashadi indhaha la’ayd ee reer galbeedka..
Aqoonayhanadii reer Galbeedku waxay u kuur-galeen nidaamkii iyo siyaasadii guud ee ay dadyowga Islaamku ku horumareen casriyadii ugu horaysay, dhinacyada cilmiga, nidaamka, siyaasada, falsafada iyo hab-dhaqankii guud ee dhexdooda iyo sida loo maareeyay xidhiidhka ay la lahaayeen dadyowga kale ee aan haysan diinta Islaamka. Diinta Islaamku waa diin ku sifowday dhamaystirni, cadaalad iyo la jaan-qaadka wakhti kasta iyo meel kasta, maadaama ay tahay diin Waxyi ku soo degtay, tahayna xeerarka iyo xukumada Ilaahay (swt) u dajiyay adoomihiisa, farayna inay u fuliyaan sida ay u dhigan tahay. Aqoonyahanada reer Galbeedku waxay go’aansadeen inay Islaamka kaga daydaan isla markaana kula tartamaan waxyaabo badan sida cadaaladda, sinaanta, arrimaha xuquuqda haweenka iyo habka guud ee maamulka. Tartankani wuxuu dhaliyay in ay la yimaadaan waxyaabo kale oo dheeraad ah iyagoo u haysta in korodhka iyo qodobada dheeraadka ah ee ay keenaan u horseedi karo libin ay ka soo hooyaan tartankan. Xurmaynta haweenka iyo soo bandhigida xuquuqdoodu waxay ka mid ahayd waxyaabihii laga xigtay dadyowga Islaamaka ah, ka badbadinta xuquuqdanina waxay sababtay dhibaatooyin hor leh. Sannadku markuu ahaa 1995 ayaa shirweyne -Beijing Conference-lagu qabtay magaalada Beijing ee caasimada wadanka Shiinaha, waxa lagaga hadlay haweenka iyo xuquuqdooda. Nasiib darro, qodobadadii la go’aamiyay waxay noqdeen kuwa dhabar-jab ku ah doorka haweenka, isla markaana liddi ku ah abuurkooda. Qodabadii lagu go’aamiyay shirweynahaa waxa ka mid ahaa:
- in haweenku ay helaan xirriyad buuxda, isla markaana dhinac walba kala siman yihiin ragga, xataa dhinaca soo xeraynta maaliyada qoyska.
- In ay u banaan tahay haweenka inay iyaga dhexdoodau is- guursan karaan.

Shir-weynahani wuxuu noqday mid aad looga hadlay isla markaana ka cadhaysiiyay dunida Muslimka iyo in badan oo ka mid ah aqoonyahanadii reer galbeed ee aan Islaamka ahayn. Waxaana laga dayriyay inuu yahay halaagid iyo baabi’in bulsheed.

Horumarka Bulshada iyo Saamaynta Aqoonta.

Bulshadu waa ummad meel ku wada nool oo isku dan, dad, diin iyo dalba ah,waxaana isku xidha dhaqanka iyo diinta oo ay bulsho kastaa ku salayso xeer- hoosaadyadeeda amaba xeerarka wada noolaansho ee bulshadaasi. Hadaba mar kasta oo uu xoogaysto xidhiidhka bulshadu waxa kor u kaca heerkeeda nololeed, waxaana loo tiriyaa inay bulshadaasi tahay mid horumartay. Bulshadu waxay u baahan tahay marka hore waxyaabaha aasaaska u ah nolosha, sida nabad galyo, ilo biyood, cimilo fiican iyo carro ku wanaagsan waxbeerista iyo dhaqashada xoolaha. marka labaad waxay u baahan tahay inay kobciso xirfadeheeda aqooneed ilaa ay gaadhsiinayso heer ay ka haqab-beelayso baahiyeheeda, isla markaana kaga kaaftoomayso waxyaabo meelo kale uga yimaada.
Mar kasta oo ay bulsho isku daydo inay daboosho baahiyeheeda waxay u baahan tahay xirfad iyo aqoon horumariya hawl-maalmeedyadooda iyadoo lagu kabayo aqoon iyo cilmi xeeldheer oo loo yeesho sida ugu fiican ee hawlahaas looga midha-dhalin karo.

Beeraha iyo xoolaha nool, ayaa ah ilaha aasaasiga ah ee dhaqaalaha kaba isla markaana lagama maarmaan u ah nolosha umaddeena, waxa loo baahan yahay aqoon iyo tiknoolojiyad suura-galisa helitaanka qalab beereed tayo leh, kobcisana wax-soo-saarka beeraha, keenta xirfado cusub oo lagu dhaqo xoolaha, lana darso xanuunada ku dhaca si loo helo dawadooda. Mana aha in loo fahmo inay tahay horumar in dhamaan xubnaha bulshadu ay ka hayaamaan dhul-beereedka, joojiyaana dhaqashada xoolaha iyagoo dan moodaya tafiir-farrida xoolahooda iyo iska fadhiyida magaalooyinka, iyadoo aan laga helayn wax shaqo ah, ama aanu baranayn aqoon uu kor ugu qaadi karo wax-soo-saarka dallaga beeraha iyo xoolaha uu gacanta ku hayo, dhinaca kale marka ay dadku ka tagaan ka midha-dhalinta ilahooda dhaqaalaha, lana hayn ilo kale oo badala, waxa la iskugu imanayaa hal meel waana waxa abuuraya shaqo li’da baahsan ee ka jirta wadankeena (Somaliland), iyadoo aanay dhacayn marnaba in la helo shaqooyin badan oo aan xidhiidh la lahayn ilaha dhaqaalaha ee bulshadeena ( beeraha iyo xoolaha), waxaana dadkena in badan u haystaan in dalalka waaweyn ee ay magacyadooda maqlaan aanay jirin cid xoolo dhaqata iyo beeralay toona. Taasi waxa jawaab ugu filan dalka Maraykanka oo wax kaliya ee dunida kaga horreeyaa ay tahay soo saarka Qamadiga iyo Gallayda. In badan oo ka mid ah dhalinyarteena tahriibaysa ayaa la kulma xaqiiqada, waxaana dhacda nin ka soo orday laba tiro ama in ka badan oo adhi ah, in marka uu marayo wadamada sida Turkiga iyo Talyaanigaba, uu damco inuu shaqeeyo si uu uga saaro cuntadiisa, loo diro inuu ilaaliyo adhi la mid ah kii uu ka yimid.

Abwaan Maxamed Xaashi Dhamac (Gaariye) isagoo ka hadlaya doorka ay aqoontu ku yeelan karto kala sarraynta iyo horumarka bulshada, waxa uu gabaygiisii “Hayaan”, ku lahaa erayadan:
Waxaa cirka lagu hujuumay
Waxsaa dhulka lagu hubsaday
Waxaa badahaa hugmaaya
Bidhaansha guntooda hoose
Waxaa uumiyaha hanuunshay
Waxaa cudurkii halgaaday
Waxaa jahligii haleelay
Waxaa gaajadii hirdiyey
Horseed cilmiyeed miyaa?

Dadkaa heegada is geeyey
Dadkaa haqab-beelka gaadhay
Hub-qaad haga dayo miyaa?
Ninkaa buurta roobku helay
Gunteeda ka heesayow
Figteedaa nolol habboon

Waxa aan shaki ku jirin in horumarka bulshada ay lagama maarmaan u tahay aqoon iyo in la helo cilmi la jaan-qaadi kara mustawaha iyo heerka ay bulshadaasi taagan tahay. Hadaba aqoonta ay bulsho u baahan tahay waxay u kala baxdaa mid ah xirfad gacmeed iyo aqoon maskaxeed, waxaana labadaba inta badan ay ka timaadaa kolba sida ay bulshadaasi u horumariso dugsiyada ama goobaha waxbarashada, iyadoo loo baahan yahay in la isku miisaamo labadan nooc, oo ay dugsiyada mar kasta ag socdaan xarumo lagu barto farsamada gacanta-vocational training centres (VTC), iyadoo looga baahan yahay dugsiyadana inay manaahijta ay dhigayaan ku saleeyaan baahiyahooda, diintooda, dhaqankooda iyo heerarkooda nololeed. Hadii ay dhacdo in manaahijtu ka hor-timaado mid ka ah inta aynu soo sheegnay, waxay noqonaysaa mid gol-daloolo ku ah horumarka bulshadaasi, mana aha in manahijta ummad kale dajisatay in laga hir-galiyo bulsho kale dhexdeed, maadaama aanaymarnaba dabooli karin amaba xallin karin baahiyaha bulshadaasi, waayo, cudurka gala fardaha, haddii laga gubo dameer, dawada lama gaadhayo.
Inkastoo ay jaamacaduhu yihiin mashiinka firfircoonida iyo taaba-qaadka bulshada, hadana waxa muhiim ah in waxbarashada ka horaysa heerka jaamacadu (pre-university education) uu yahay mid isaguna ka qayb qaadanaya hagida bulshada, iyo ku fikirka daboolida iyo xal-u-helidda baahiyaheeda. Tusaale ahaan, ardaygu inta uu ku jiro heerkaa waa in lagu tababaraa xallinta masalooyin fudud, la tusaa inuu yahay xubin kaalin weyn ku leh bulshada dhexdeeda, laguna abuuraa kalsooni shakhsiyadeed oo u fududaysa ka qayb-qaadashada hawlaha bulshada, iyo gudashada xilka ka saaran horumarkeeda.

Markaan u so noqono jaamacadaha, Bulshada iyo jaamacaduhu wey is-dhisaan oo bulshadu iyadaa marka hore dhisata jaamacad, taa bedelkeed jaamacaduna waa inay tahay mid ka dhisaysa bulshada dhinacyada dhaqaalaha iyo bulshanimada. Hawlaha ugu horeeya ee ay xoogga saarto jaamacadi waa waxbarid (teaching) iyo cilmi-baadhis (research). Qaybta wax-baridda, jaamcadu waxay keensataa aqoonyahano ku takhasusay tababarida shaqo iyo waxbarasho aasaas u ah horumarka shaqsiyada ardayga jaamiciga ah. Qaybta cillmi-baadhistu waxay kordhisaa helitaanaka macluumad guud, iyo sidii loogu dabiqi lahaa bulshada dhexdeeda.

Jaamacadda qofku waxa uu darsaa ama si qoto dheer oo faahfaahsan u dhiganayaa maaddo ama farac-cilmiyeed, isagoo kaashanaya shakhsiyaad aqoontoodu iyo waayo-aragnimadoodu aad u sarayso. Heerkan waxbarashada inteeda badan waa aqoon-raadshasho iyadoo masuuliyada ugu badan ku dhacaysa ardayga, waxa kaliya ee looga baahan yahay macallinka (lecturer) waa hagid iyo caawimo, lakin maaha inuu ku hor-socdo oo ku wado, iyadoo uu hadafku yahay gudbinta aqoonta iyo u tababarida sidii ay ugu fikiri lahayd jidad kala duwan. Ta kale dadyowga ay ardayga wadaagaan duruus iyo guud ahaan jaamacadaba ayaa ku dhalinaya ku dhex-noolaansho bulsheed iyo khibrad uu ku fahmikaro kuna dareemi karo wada- noolaanshaha iyo taabba-galka bulshadiisa.

Hadaba arday badan, course-yada ay qaataan ee jaamacadeed ayaa ah kuwa ku hagaya xirfadooda shaqo ee mustaqbalka, sida, Dhakhtarnimada (Medicine), Engineering, Cilmiga Computerka ,Loyarnimada iyo noocyada Sayniska ee kala duwan.waana waajib inuu ardayga qaybahan dhiganayaa goob-joog yahay xilliyada la dhiganayo, maadaama uu baranayo xirfad waarta, waxaana qaybtan la isku yidhaa qaybta Sayniska (Sciences).isku-xidhnaanshaha noocan ah loogama baahna ardayda dhigata qaybaha kale ee la isku yidhaa Arts-ka, ama guud ahaan Cilmiga Bulshada (Social Studies),sida Taariikhda (History), Siyaasadda (Politics) iyo falsafadda (Philosophy), iyadoo qaybtani qaabilsan la-dhaqanka bulshada iyo la jaan-qaadidda hawlahooda. Xeel dheerida qaybtani waxay keentaa in hogaamiyayaasha ugu badani ay noqdaan kuwa ka soo baxay qaybtan (Arts-ka)



Maxaa inala gudboon?

Dadwaeynuhu gaar ahaan kuwa ka soo jeeda dalkeena (Somaliland), waxaynu u badan nahay dad iska hiyi-kaca oo kolba halka naq lagu sheego u tartamaya, iyadoo aan filayo in ay ugu wacan tahay asalkeena ah reer guuraaga ee kolba meesha roob ka da’o loo guurayay, oo weli aynu iskaga jirno geeddigii, waayo waxaad arkaysaa qof maqlaya mid kale oo Yurub wax ka keenay, waxa loo guntanayaa sidi halkaa loo tagi lahaa. Waxa kale oo jira in marka la furo wershad soo kordhinaysa was-soo-saar cusub in hal sanno gudaheed la soo dajiyo kuwa kale oo la tartamaya tii hore , iyadoo weli bulshadu u baahan waxyaabo kale oo la soo saaro. Arrintani waxay dhex-gashay saamayna ku yeelatay waxbarashadii oo kolba qayb (field) ayaa lagu tartamaa iyadoo ay dhacday xilliyadii dawladii hore ee soomaaliyeed, ina dadka ugu badan ee Somaliland ka soo jeedaa ay ka soo baxeen Kulliyadii Tababarka Macalimiinta ee Lafoole, in kastoo aynu aad uga faa’iidaysanay dadki ka soo baxay oo ay yihiin kuwa gadhsiiyay maanta halka ay taagan tahay heerkeena waxbarasho, hadana waxa yaraa dad ka soo baxay qaybo kale ama kulliyado kale. Taasi waxay dhalisay in 1993, la keeno khubaro u dhashay Nigeria , si ay uga caawiyaan Golaha Wakiilada dejintii dastuurkeena, markii la waayay aqoonyahano u dhashay Somaliland oo ku takhasusay qaybtan. Inkastoo aynu is daba-qabanay oo aynu dadaal kadib ku guulaysanay inanu is- bedel samayno, waayo dedaal la’aan ma jirto wax laga midho-dhaliyaa, waakii abwaan Cabdilahi Suldaan Tima-cadde lahaa mid ka mid tixihiisa:

Lama helo wadaadow waxaan cidi u hawshoon.

Hadaba hadafkii ugu weynaa ee loo aasaasay Jaamacadda Hargaysa waxa uu ahaa in la soo saaro dad badan oo ku takhasusay kulliyadaha DHaqaalaha (Business) iyo Sharciga (Law), oo ay aqoontoodu ku yarayd bulshada dhexdeeda, laakiin waxa aan qabaa in imika tirada ay soo saartaana ay tahay tiro ka badan intii bulshadu u baahnayd, oo iyadoo ay aad u yar yihiin inta barata ama baratayba Cilmiga Beeraha (Agriculture) iyo Xannaabada Xoolaha (Veterinary) ayaa tirada dadka bartay Business ay ku dhaw yihiin 10000 oo qof.
Waxa la gudboon dadkeena in ay isku miisaamaan baahida (demand) iyo soo saarista (supply).

Waxaan ku soo gebagebaynayaa, maanta Somaliland aqoonteedu waxay maraysaa heer aad u sarreeya markaynu berbar-dhigno wadamada deriskeena oo imika tirada jaamacadaha wadanka ka furani waxay kor u dhaafeen toban jaamacadood, waana wax aynu ku faanno, lakin waxan ku talin lahaa aqoontaasi waa inay noqontaa mid qofka ku dhalisa kalsooni nafeed iyo mid bulsheedba, awoodna u siisaa inuu ku fikiro siduu wax u hagaajin lahaa ugana durki lahaa is-dhiibidda, iyo tahriibka hallaagay in badan oo da’yarteenna ka mid ah.
Wabilaahi towfiiq.

Kala duwanaanshaha Dhaqamada- Cultral Diversity

Dhaqan waa dabeecadaha ay caadaysato bulsho isla markaana ay kaga duwan tahay bulshooyinka kale ee la faca ah sida diinta, luqadda, hab-nololeedka, nooca hu’ga, nooca cuntada hababka maddadaalada iyo xidhiidhka guud ee ka dhexeeya xubnaha bulshadaas. Inta badan dhaqanku markuu horumar sameeyo isla markaana noqdo mid isku haya bulsho weynta, ayaa waxa ka dhasha ilbaxnimo. Ilbaxnimadu waxay ka timaadaa bulshooyin isku dhaw oo leh dhaqan guud iyo xeerar u gaar ah oo ay ku wada noolaadaan.

Dhaqanku waa waxyaabaha ay bulsho ku faanto isla markaana, kor u qaada ama hoos u dhiga heer-nololeedka bulshadaas. Dhamaan caadooyinka ka hirgala bulsho dhexdeed waa dhaqan, waxaanu u kala baxayaa mid ka qayb qaadanaya horumarka bulshada, iyo mid gol-daloolo ku ah nidaamkooda, isla markaana ka xannibaya inay ku talaabsadaan wax horumar ah. Dhaqanka kala hagaya bulshada isla markaana xubin kasta siinaya xaqa ay ku leedahay, una xaddidaya waajibaadka saaran, waa dhaqan fiican keenayana horumar, lakin dhaqanka duudsiya xuquuqda in ka mid ah xubnaha bulshadiisa, isla markaana keena isku dul-noolaansho, waa dhaqan liita dibna u dhigaya bulshada isticmaasha.

Dhaqanada bulshooyinka dunida ku nooli aad bay u kala duwan yihiin, isla markaana waxa jira farac ka mid ah caadooyinka bulsho inay noqoto bulsho kale ceebteed. Kala duwanaanshahani waxa uu keenaa in uu yaraado is-fahankoodu isla markaana mararka qaar yimaado isku-dhac dhexdooda ah. Tusaale ahaan.: dadyowga reer galbedku Eyga aad bay u tix-galiyaan, isla markaana qoysaska qaar ayaaa u isticmaala sidii ilmo yar oo ay dhaleen, iyadoo waxyaabaha lala yaabo ay ka mid tahay Ey dhaxlaya mulkiilihiisa, iyo hotelada u gaarka ah Eyda, halka dadyowga Eeshiyada bari ay cunaan hilibka Eyga, kana dhigtaan mid ka ah nimcoolayda ay ka helaan hilibka.

Waxa dhacday in qoys u dhashay wadanka Ingiriiska oo ka koobnaa nin iyo xaaskii iyo Ey ay wateen, ay xilliga Xagaaga fasax ku tageen dalka Shiinaha, maalin maalmaha ka mid ah iyagoo jooga hotel ay wax ka cunayeen oo ku yaala mid ka mid ah magaalooyinka waaweyn ee dalkaasi, ayaa waxa soo dul-istaagay nin mudalab (waiter) ah, intii uu ka qaadayay dalabkooda ayuu Eygii yaraa ee ay wateen isku dayay inuu la ciyaaro ninka Shiinaha ah, ninkii wuxuu u sheegay qoyska inuu Eygoogu qurux badan yahay, inta ay u mahad naqeen ayay ku yidhaahdeen: “Make it a good dish”. Iyagoo uga dan lahaa in Eygana loo sameeyo saxan u gaar ah oo fiican. Ninkii mudalabka ahaa intuu qaaday Eygii ayuu la tagay isagoo u fahmay in loo jeedo ka soo samee saxan fiican, wakhti gaaban kadibna waxa qoyskii loo keenay cuntadoodii, iyagoo aad ula dhacay. Markii ay dhamaysteen cuntadii ee ay ka sii baxayeen hotelkii ayay gabadhii weydiisay xisaabiyihii hotelka in loo keeno aygeedii. Gabadhii waxay la kulantay waxaanay filayn, waxa la weydiiyay su’aal aan markaa meesha oolin, oo ahayd, “Wasn’t it a good dish?”, taasoo macneheedu yahay, miyaanu noqon saxan wanaagsan? gabadhii markii ay maqashay su’aasha ayay garatay in waxa ay cuneen uu ahaa Eygoodii, waanay suuxday kuna dhacday isla goobtii.

WIXII LA QORAA QARNIYO HADHAYA(1)!!

bulsho kasta uu dunida ku uumani waxay leedahay diin, dhaqan, luqad, suugaan, taariikh iyo falsafad ay kaga duwan tahay bulshooyinka kale ee ay deris wadaagta yihiin. Haddaba jiilba jiilka kale waxa uu ka dhaxlaa waxyaabaha ay awowyaashii lahaayeen, iyadoo ay kala duwan yihiin jidka la isku soo gaadhsiiyo ama lo kala reebto dhaxaltooyadaasi. Bulshaooyinka qaar waxa ay hayaan hab-dhaqankii dadkii iyaga ka horreeyay dhowr kun oo sanno.
Soonaalida oo ka mid ah bulshooyinka ku dhaqan Geeska Africa, ayaa waxay tahay horena u ahaan jirtay bulsho u kala qaadata dhaxalkaasi is-gaadhsiin afka ah (orally) waxaana la yidhaa waa bulsho odhaaheed (oral society) kaasi oo keenay in inta badan dhaxalkii soomaalidu uu lumo ama is bedelo. Inta badan waxa dhacda waxa afka la iska gaadhsiiyo, marka uu qof ka gudbo ee uu ku kale u gudbayo, wuxuu gaadhaa qofka labaad iyadoo ay wax yar ka badalmeen, maxaa laga filayaa marka uu iskaga gudbo afka jiilal kala danbeeya??
lumidda dhaxalka awowyada waxa tusaale fiican u ah, gabayada la tiriyay qarnigii labaatanaad oo aynu dhamaanteen soo gaadanay, oo aad arkayso iyadoo kolba qof loo nisbaynayo, laguna xidhiidhinayo mulkiga wax aanu lahayn, sida gabay uu Ismaaciil Mire lahaa kuna jira diiwaanka gabayada Ismaaciil Mire oo aad arkayso dad ku qoraya Sayid Maxamed Cabdulle Xasan. Waxa kale oo jirta in gabayada qaar la majara-habaabiyo muraadkii iyo hadafkii laga lahaa, iyadoo si qalad ah loo gudbinayo tuducyo ka mid ah tix abwaan lahaa. Haddaba waa maxay sababta ay qoomiyadaha qaar u hayaan dhaxalkii kumanaan snno ka hor iyo soomaalida oo aan hayn, hadii a haysona si sax wada ah aan loo hayn oo ay sheekadii kasta ku soo aroorayaan intasoo werimood oo kala duwan isla markaana tilmaamaya wax iska hor-imanaya??

Somaliland- My home land

The Republic of Somaliland consider it to be the successor state of the former British Somaliland protectorate. Having established its own local government in the nortn of Somalia in 1991,though the region's declared independence remains unrecognized by any country or international organization, we as somalilanders have recognized our own Republic.in 1991, after the collapse of the central government in Somalia, the territory asserted its independence as the "Republic of Somaliland" on May 18, 1991.we regarded our self as the successor state to the briefly independent State of Somaliland in 1960, but did not receive any international diplomatic recognition for various reasons. Abderahman Ahmed Ali Tuur was the first president of Somaliland. Muhammad Haji Ibrahim Egal was appointed his successor in 1993 by the Grand Conference of National Reconciliation in Borama, which met for four months and led not only to a gradual improvement in security, but solidified the fledgling state. Egal was reappointed in 1997, and remained in power until his death on May 3, 2002. The vice president, Dahir Riyale Kahin, was sworn in as president shortly afterwards, and in 2003 Kahin became the first Somaliland president to be elected in a free and fair election.